Birim yüzeye uygulanan dik kuvvete basınç denir. Kuvvetin yüzey alanına oranı katı basıncını bulmamızı sağlar. Kuvvetin birimi Newton( N) , yüzey alanının birimi metrekare(m2 )olarak alındığında basıncın birimi Pascal( Pa) olur.
KATI BASINCINI ETKİLEYEN DEĞİŞKENLER
1-KATI BASINCI – KUVVET İLİŞKİSİ
BAĞIMLI DEĞİŞKEN: KATI BASINCI
BAĞIMSIZ DEĞİŞKEN: KUVVET(AĞIRLIK)
KONTROLLÜ DEĞİŞKEN: YÜZEY ALANI
Katılarda yüzey alanı değişmeden kuvvet(ağırlık) artırılırsa katı basıncı aynı oranda artar.
1-KATI BASINCI – YÜZEY ALANI İLİŞKİSİ
BAĞIMLI DEĞİŞKEN: KATI BASINCI
BAĞIMSIZ DEĞİŞKEN: YÜZEY ALANI
KONTROLLÜ DEĞİŞKEN: KUVVET(AĞIRLIK)
Katılarda kuvvet(ağırlık) değişmeden yüzey alanı artırılırsa katı basıncı aynı oranda azalır.
NOT: Kuvvet(ağırlık) ile yüzey alanı aynı oranda azalıyor veya artıyorsa katı basıncı değişmez.
GÜNLÜK HAYATTA BASINCI ARTIRMAYA YÖNELİK ÖRNEKLER
KATI BASINCINI ARTIRMAK İÇİN:
KUVVET ARTIRILMALI
YÜZEY ALANI AZALTILMALI
Kesici aletlerin bir yüzü bilenerek yüzey alanının küçültülmesi ile basınç artar.
Futbolcu kramponlarında alt tarafın dişli olması basıncı artırır.
Topuklu ayakkabıda topuk kısmın da yüzey alanı küçük olduğu için basınç fazladır.
Lastiklere zincir takılması yüzey alanını küçülterek basıncı artırır.
Sivri uçlu aletlerde yüzey alanı küçük olduğundan basınç fazladır.
GÜNLÜK HAYATTA BASINCI AZALTMAYA YÖNELİK ÖRNEKLER
KATI BASINCINI AZALTMAK İÇİN:
KUVVET AZALTILMALI
YÜZEY ALANI ARTIRILMALI
Leken denilen kar ayakkabılarında yüzey alanı büyük olduğundan basınç az olur.
Traktörlerin tekerlerinin büyük olması basıncı azaltır.
Tır ve kamyonların çok sayıda tekerinin olması yüzey alanını artırarak basıncı azaltır.
İş makinelerinin paletli tekerleri yüzey alanını artırarak basıncı azaltır.
Ağır hayvanların ayak tabanlarının geniş olması basıncı azaltır.
Güneş Dünya ve Ay kendi ekseni etrafında saat yönünün tersi yönde dönme hareketi yaparlar. Dünya dönme hareketinin yanında Güneş etrafında saat yönünün tersi yönde dolanma hareketi yapar. Ay ise hem Dünya etrafında hem de Dünya ile birlikte Güneş etrafında saat yönünün tersi yönde dolanma hareketi yapar.
Ay’ın Dünya etrafında dolanırken Güneş’ten ışık aldığı bölgelerin sürekli olarak değişmesinden dolayı Dünya’dan bakınca farklı şekillerde görünmesine AY’IN EVRELERİ denir.
Ay’ın Evreleri yaklaşık 29,5 günde tamamlanır. Bu sebeple 29,5 gün takvimdeki bir ayı oluşturur.
AY’IN ANA EVRELERİ
YENİ AY
Bu evrede Ay, Dünya ile Güneş arasındadır. Ay’ın Güneş’ten ışık alan kısmı Dünya’ya dönük olmadığı için bu evrede Ay Dünya’dan görünmez.
İLK DÖRDÜN
Yeni Ay evresinden bir hafta sonra görülür.
Ay’ın Dünya’dan parlak görünen tarafı sağ tarafıdır.
“D” harfine benzer.
DOLUNAY
İlk Dördün evresinden bir hafta sonra görülür.
Ay’ın tamamı parlak görünür.
Dünya Güneş ile Ay’ın arasındadır.
SON DÖRDÜN
Dolunay evresinden bir hafta sonra görülür.
Ay’ın Dünya’dan görülen parlak yüzeyi sol tarafıdır.
Ters “D” harfine benzer.
AY’IN ARA EVRELERİ
HİLAL
Yeni Ay ile İlk Dördün evreleri arasında görülür. Ters C harfine benzer.
ŞİŞKİN AY
İlk Dördün ile Dolunay evreleri arasında görülür.
ŞİŞKİN AY
Dolunay ile Son Dördün evreleri arasında görülür.
HİLAL
Son Dördün ile Yeni Ay evreleri arasında görülür. C harfine benzer.
Maddenin ısı alarak veya ısı vererek bir halden diğer hale geçmesine HAL DEĞİŞİMİ denir.
ERİME
Maddenin ısı alarak katı halden sıvı hale geçmesidir.
Erime sırasında madde dışarıdan ısı alır.
Saf maddeler erime esnasında ısı aldıkları halde sıcaklıkları, erime bitene kadar sabit kalır.
ÖRNEKLER
Dondurmanın sıcak havada erimesi
Çikolatanın erimesi
Tereyağın ısıtıldığında erimesi
ÖRNEKLER
Kar oluşumu
Suyun buz haline gelmesi
Sıvı demirin şekil verildikten sonra donması
DONMA
Maddenin ısı vererek sıvı halden katı hale geçmesidir.
Donma sırasında madde ortama ısı verir.
Donma sırasında saf maddelerin sıcaklığı sabit kalır.
BUHARLAŞMA
Maddenin ısı alarak sıvı halden gaz hale geçmesidir.
Buharlaşma sırasında madde dışarıdan ısı alır.
Kaynama sırasında saf maddelerin sıcaklığı sabit kalır.
ÖRNEKLER
Elimize kolonya dökülünce kolonya elimizden ısı alarak buharlaşır ve serinlik hissederiz.
Açıkta kalan ekmeğin içindeki su buharlaştığı için ekmek kurur.
Çamaşır serilen odanın diğer odalardan serin olmasının nedeni ıslak çamaşırlarda bulunan suyun ortamdan ısı alarak buharlaşmasıdır. Böylece çamaşırlar kurur.
Yazın denizden çıkınca üşümemizin nedeni üzerimizdeki suyun buharlaşırken vücudumuzdan ısı almasıdır.
YOĞUŞMA
Maddenin ısı vererek gaz halden sıvı hale geçmesidir.
Yoğuşma sırasında madde dışarıya ısı verir.
Yoğuşma sırasında saf maddelerin sıcaklığı sabit kalır.
ÖRNEKLER
Buzdolabından çıkan şişelerin dışının buğulanmasının nedeni havadaki su buharının soğuk şişeye temas edince yoğuşmasıdır.
Kaynamakta olan suyun buharına kapak tutulunca kapakta su damlacıklarının oluşması buharın ısı kaybederek su haline geçmesidir.
Banyo yaparken cam ve aynaların buğulanma nedeni su buharının soğuk ayna ve cama temas ettiğinde yoğuşmasıdır.
SÜBLİMLEŞME
Maddenin katı halden sıvı hale geçmeden direk gaz hale geçmesidir.
Süblimleşme esnasında madde ısı alır.
Süblimleşme sırasında ortamın sıcaklığı azalır.
ÖRNEKLER
Naftalinin süblimleşmesi
Kurubuza sıcak su dökülünce direk gaz hale geçmesi.
KIRAĞILAŞMA
Maddenin gaz halden sıvı hale geçmeden direk katı hale geçmesidir.
Kırağılaşma esnasında madde ısı verir.
Kırağılaşma sırasında ortamın sıcaklığı artar.
ÖRNEKLER
Bazı sabahlar arabaların veya bitki yapraklarının üzerinde ince bir buz tabakası görürüz. Bunun nedeni havadaki su buharının soğuk yüzeylere temas ettiğinde direk buz haline geçmesi yani kırağılaşmadır.
5.Sınıf 1.Ünite Güneşin Yapısı ve Özellikleri Konu Özeti
GÜNEŞ’İN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ
GÜNEŞ
NEDİR?
Dünya’mıza en yakın yıldızdır.
Kendi enerjisini kendisi üreten orta büyüklükte bir yıldızdır.
YAPISINDA NELER VAR?
%73 Hidrojen
%25 Helyum
%2 diğer elementler
NASIL ENERJİ ÜRETİR?
Güneş’te çok büyük patlamalar meydana gelmektedir. Bu patlamalar yapısındaki Hidrojenin Helyuma dönüşmesi ile olur. Bu esnada Güneş çok büyük miktarda enerji kazanır.
GÜNEŞ’İN ÖZELLİKLERİ
Güneş de Dünya gibi katmanlardan oluşur.
Güneş kendi etrafında döner. Galileo Galilei Güneş üzerinde bulunan lekelerin yer değiştirdiğini gözlemlemiş ve Güneş’in kendi etrafında döndüğünü söylemiştir.
Güneş yüzeyinde bazı bölgeler etrafına göre daha soğuktur ve Dünya’dan bakıldığında koyu renkte görünür. Bunlara Güneş lekeleri denir.
Güneş’e özel filtreli gözlükler veya filtreli araçlar dışında başka bir araçla(dürbün, mercek, teleskop, kamera vb.) veya çıplak gözle bakmak tehlikelidir.
Güneş’in Dünya’ya uzaklığı yaklaşık 150 milyon km’dir.
Güneş’in sıcaklığı yüzeyde 6000 0C ve içinde ise 15 milyon 0C ‘yi bulur.
GÜNEŞ DÜNYA VE AY’IN BÜYÜKLÜKLERİNİ KIYASLAYALIM
DÜNYA’DAN BAKINCA GÜNEŞ VE AY NEDEN AYNI BÜYÜKLÜKTE GÖRÜNÜR?
Dünya’dan bakılınca Güneş ve Ay nerdeyse aynı büyüklükte görünür. Bunun nedeni Güneş’in Dünya’mıza çok uzak iken(150 milyon km) Ay’ın Dünya’mıza Güneş’e göre yakın(384 bin km) olmasıdır. Uzaktaki cisimler daha küçük görünür.
5.Sınıf 1.Ünite Güneşin Yapısı ve Özellikleri Konu Özeti
Ay’ın dolanması esnasında Güneş ile Dünya arasına girmesi sonucu Güneş’in bir kısmının veya tamamının kararmasına GÜNEŞ TUTULMASI denir.
GÜNEŞ TUTULMASI NASIL OLUŞUR?
Bazı zamanlarda Güneş Dünya ve Ay aynı doğrultuda yer alır. Böyle zamanlarda Güneş ile Dünya’nın arasına giren Ay’ın gölgesi Dünya üzerinde belirli alanlara düşer.
Ay Güneş ışığının Dünya’ya gelmesini engeller ve birkaç kilometrelik alanda gölge oluşur.
Bu gölgede bulunan insanlar Güneş’i göremezler. Bu olaya TAM TUTULMA denir.
Gölgenin çevresinde kalan insanlar Güneş’in bir bölümünü karanlık görürler. Bu olaya PARÇALI TUTULMA denir.
Güneş ile birlikte çevresinde dolanan gezegen, uydu, asteroid ve meteor gibi çeşitli gök cisimlerinden oluşan sisteme GÜNEŞ SİSTEMİ denir.
GEZEGEN
Bir Yıldızın yörüngesinde dolanan karasal veya gazsal yapıdaki kürelere denir.
UYDU
Gezegenlerinin etrafında dönen gök cisimleridir.
METEOR
Uzaydan Dünyanın atmosferine girerek sürtünme sonucu yanan taş parçalarına METEOR denir. Atmosferde tamamen yanmadan yeryüzüne ulaşan meteorlara GÖKTAŞI denir. Yere düştüğünde açılan çukura Göktaşı Çukuru denir. Atmosferden geçerken yanarak geçtiği için halk arasında kayan yıldız olarak bilinir.
ASTEROİD
Daha çok Mars ile Jüpiter arasında dolanan metal ve kaya parçalarıdır.
Erkek üreme hücresi sperm ile dişi üreme hücresi yumurtanın birleşmesiyle yeni canlının oluşmasına EŞEYLİ ÜREME denir.
EŞEY(ÜREME) HÜCRELERİ SPERM VE YUMURTA NASIL OLUŞUR?
Üreme ana hücreleri mayoz bölünme geçirerek üreme hücrelerini oluşturur. Dişi bireyde yumurta ana hücrelerinden yumurta hücrelerinin oluşumu ve erkek bireyde sperm ana hücrelerinden sperm hücrelerinin oluşumu mayoz bölünme ile olur.
Peki tam olarak nedir bu üreme ana hücreleri? Sırayla inceleyelim.
Sperm ana hücrelerinden mayoz bölünme ile sperm hücreleri oluşur. Erkek birey ergenliğe ulaşmadan önce sperm ana hücreleri mitoz bölünme ile sayısını artırır. Sperm ana hücrelerinde mitoz ile çoğalma ergenlik sonrasında da devam eder. Böylelikle erkek bireyler sürekli sperm üretebilirler. Sperm ana hücrelerinin döllenme yeteneği yoktur. Bu sebeple mayoz bölünme geçirerek döllenme yeteneği olan sperm hücrelerini oluştururlar. Sperm hücreleri tekrar mayoz veya mitoz geçirmez.
Yumurta ana hücrelerinden mayoz bölünme ile yumurta hücreleri oluşur. Dişi bireylerde henüz anne karnındayken belirli sayıda yumurta ana hücresi oluşturulur ve ergenlik dönemini bekler. Dişi bireydeki yumurta ana hücreleri erkek bireyde olduğu gibi mitozla çoğalamaz. Ergenlik dönemine gelindiğinde döllenme yeteneği olmayan yumurta ana hücreleri mayoz bölünme geçirerek döllenme yeteneği olan yumurta hücrelerini oluşturur. Yumurta hücreleri yeniden mitoz veya mayoz geçirmez.
ÖZETLE ; Üreme ana hücreleri hem mitoz hem mayoz geçirebilirken üreme hücreleri mitoz veya mayoz geçiremez.
MAYOZ BÖLÜNMENİN ÖNEMİ
Canlılarda biyolojik çeşitliliği sağlar.
Tür içinde kromozom sayısının sabit kalmasını sağlar.
Mayoz bölünme ile yarıya inen kromozom sayısı döllenme ile yeniden eski haline gelir ve türün kromozom sayısı korunmuş olur.
Üreme hücrelerini oluşturarak neslin devam etmesini sağlar.
Döllenme ile birlikte tür içi çeşitliliğin oluşmasında etkilidir.
MAYOZ BÖLÜNMENİN ÖZELLİKLERİ
Üreme ana hücrelerinde görülür.(2n)
n kromozomlu 4 yavru hücre oluşur.
Oluşan hücreler kalıtsal olarak birbirinden ve ana hücreden farklıdır.
Erkeklerde sperm hücrelerinin oluşumunu ve dişilerde yumurta hücrelerinin oluşmasını sağlar.
Kromozom sayısı yarıya iner. Bu şekilde döllenmede yeniden iki katına çıkacağı için tür içinde kromozom sayısı sabit kalmış olur.
Eşeyli üremenin temelini oluşturur.
Homolog kromozomlar arasında parça değişimi olması genetik çeşitliliği sağlar.(krossing-over)
Mayoz 1 ve Mayoz 2 olmak üzere iki aşamada gerçekleşir.
Kromozom sayısı Mayoz 1 de yarıya iner.
Mayoz ergenlik döneminde başlar ve üreme dönemi boyunca devam eder.
Bir hücrenin belirli bir büyüklüğe ulaştıktan sonra bölünerek yeni hücreler oluşturmasına HÜCRE BÖLÜNMESİ denir.
HÜCRE NEDEN BÖLÜNÜR?
Hücre belirli bir büyüklüğe ulaştığı zaman çekirdek çok fazla büyüyen sitoplazmayı yönetmekte zorlanır ve bölünme emri verir.
Hücre bölünmesinin amacı yeni hücreler meydana getirmek ve kalıtsal bilgiyi aktarmaktır.
HÜCRE BÖLÜNMESİ
MİTOZ BÖLÜNME
MAYOZ BÖLÜNME
A-MİTOZ BÖLÜNMENİN ÖNEMİ
1.BÜYÜME VE GELİŞME
Çok hücrelilerde büyüme ve gelişmeyi sağlar.
zigotun embriyo fetüs ve bebek haline gelmesi
bebeklikten yaşlılığa gelişim dönemleri
çimlenme
çimlenmiş bitkinin büyümesi
civcivin tavuk haline gelmesi
larvanın pupa ve ergin kelebeğe dönüşmesi
2.ONARIM/YENİLENME
Yaraların iyileşmesi ve yenilenmeyi sağlar.
yaraların iyileşmesi
kertenkelenin kopan kuyruğunun yeniden çıkması
denizyıldızında kopan parçanın yeniden oluşması
kırılan kemiklerin zamanla iyileşmesi
3.ÜREME
Tek hücrelilerde çoğalmayı sağlar.
Bakterinin bölünmesi
Hidranın tomurcuklanması
çilek bitkisinin kökünden yeni bitki oluşması
kesilen denizyıldızından iki denizyıldızı oluşması
üçe bölünen planaryadan üç yeni planarya oluşması
maya hücrelerinin tomurcuklanması
MİTOZ BÖLÜNMENİN ÖZELLİKLERİ
Vücut hücrelerinde ve üreme ana hücrelerinin oluşumunda görülür.
Bir hücreden iki yavru hücre meydana gelir.
Oluşan yavru hücreler birbiriyle ve ana hücreyle kalıtsal olarak aynıdır.
Kromozom sayısı değişmez.
Farklılaşma olmadığı için genetik çeşitliliğe katkısı yoktur.
Yeni oluşan hücrelerde organel sayısı farklı olabilir fakat organel çeşitliliği aynıdır.
Mitoz zigotla başlar ve canlının yaşamının sonuna kadar devam eder.
2n kromozomlu(diploid) hücreden 2n kromozomlu hücreler oluşur.
MİTOZ BÖLÜNMENİN EVRELERİ
HAZIRLIK EVRESİ
ÇEKİRDEK BÖLÜNMESİ
SİTOPLAZMA BÖLÜNMESİ
HAZIRLIK EVRESİ
DNA eşlenir ve sayısını iki katına çıkarır.
Hücre bölünme için gerekli hazırlıkları tamamlar
1.EVRE
Çekirdek zarı ile çekirdekçik eriyerek kaybolur.
Kromatin iplik halindeki DNA özel proteinlere sarılarak kısalıp kalınlaşır ve kromozomları oluşturur. Her kromozom iki “kromatid”ten oluşur. Bunlara kardeş kromatid denir.Kardeş kromatidler birbirinin aynısıdır ve sentromer(orta bölüm) kısmından birbirlerine bağlanarak kromozomu oluştururlar.
Kromozomların en net görüldüğü ve sayılabildiği evre bu evredir.
3.EVRE
İğ iplikleri kısalarak kardeş kromatidleri sentromerlerinden ayırır ve zıt kutuplara doğru çeker.
Zıt kutuplara hareket eden kardeş kromatidler birbirinden ayrılır.
4.EVRE
Hücrenin zıt kutuplarındaki kromozomların etrafında yeniden çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur.
Kromozomlar yeniden kromatin iplik haline dönüşür.
İğ iplikleri kaybolur ve çekirdek bölünmesi tamamlanmış olur.
SİTOPLAZMA BÖLÜNMESİ(SİTOKİNEZ)
Hayvan hücrelerindeki sitoplazma bölünmesi sırasında, hücre düzleminin ortasına yakın kısımlarında derin olmayan bir oluk oluşmaya başlar. Bu olaya boğumlanma denir.
Bölünme sonucu oluşan hücrelerin her biri kendine ait çekirdek, sitoplazma ve organeller bulundurur.
NOT: Bitkilerde hücre zarının üzerinde hücre çeperi bulunduğu için sitoplazma boğumlanmaz. Ara lamel oluşumu ile sitokinez gerçekleşir.
KANSER NEDİR?
Hücrelerin kontrolsüz ve çok hızlı şekilde art arda mitoz geçirmesi ile kanser oluşur. Kanser hücrelerinin hızlı şekilde çoğlamasıyla oluşan çıkıntılara tümör denir.
